लोकशाहीर अण्णाभाऊ साठे यांचे संयुक्त महाराष्ट्राच्या चळवळीतील योगदान अनमोल आहे. त्यांनी आपल्या लेखणी आणि कलेच्या माध्यमातून या चळवळीला प्रचंड गती दिली आणि जनसामान्यांपर्यंत पोहोचवले. त्यांचे प्रमुख योगदान खालीलप्रमाणे आहे: १). ‘लाल बावटा कला पथका’ची स्थापना आणि जनजागृती अण्णाभाऊ साठे यांनी शाहीर अमर शेख आणि द.ना. गव्हाणकर यांच्यासोबत ‘लाल बावटा कला पथका’ची स्थापना केली. या पथकाने पोवाडे, गाणी, लोकनाट्ये आणि तमाशा यांच्या माध्यमातून संयुक्त महाराष्ट्राच्या चळवळीचा संदेश मुंबईसह महाराष्ट्राच्या कानाकोपऱ्यात पोहोचवला. डफाच्या थापेवर त्यांनी ग्रामीण भागातील जनतेलाही या लढ्यात सामील करून घेतले.
२. प्रभावी साहित्य निर्मिती अण्णाभाऊ साठे यांनी संयुक्त महाराष्ट्राच्या चळवळीला प्रेरणा देणारे अनेक पोवाडे, लोकनाट्ये आणि छक्कड लिहिल्या. ‘महाराष्ट्राची परंपरा’ हा पोवाडा (१९४७): या पोवाड्यातून त्यांनी महाराष्ट्र, मराठी भाषा आणि संत-महंत यांच्याबद्दल अभिमान व्यक्त करत, “बा महाराष्ट्रा हो जागा झुगारूनी निद्रा, महाविदर्भ गोबा मराठवाडा सारा सांडुनी, देश हा ३ कोटींचा प्यारा ने पुढे थोर परंपरा” असे आवाहन करत सर्वांना लढ्यासाठी तयार होण्यास सांगितले.
‘मुंबईचा गिरणी कामगार’ हा पोवाडा (१९४९): मुंबईतील गिरणी कामगारांनी या चळवळीत दिलेल्या योगदानाची दखल घेत त्यांनी हा पोवाडा लिहिला. ‘माझी मुंबई’ हे लोकनाट्य: मुंबई कोणाची, या वादावर त्यांनी हे लोकनाट्य लिहिले. मुंबई, बेळगाव, निपाणी, इचलकरंजी, जयसिंगपूर, कोल्हापूर येथे या लोकनाट्याचे प्रयोग झाले आणि यामुळे जनतेमध्ये मोठी जनजागृती झाली. ‘माझी मैना गावावर राहिली’ ही छक्कड: ही प्रसिद्ध छक्कड संयुक्त महाराष्ट्राच्या चळवळीवर आधारित असून, पती-पत्नीच्या रूपकातून मराठी प्रदेशावरचे अण्णाभाऊंचे प्रेम यातून व्यक्त होते. महाराष्ट्राचे विभाजन झाल्याने कामगाराची मैना गावाकडे राहिल्याप्रमाणे खंडीत महाराष्ट्राची अवस्था झाल्याचे त्यांनी या छक्कडमधून सांगितले.
३.) कामगार आणि दलित वर्गाला एकत्र आणणे अण्णाभाऊ साठे हे स्वतः दलित समाजातून आले होते आणि त्यांनी कामगारांच्या तसेच उपेक्षित समाजाच्या वेदना जवळून अनुभवल्या होत्या. त्यांच्या साहित्यातून आणि कलापथकाच्या माध्यमातून त्यांनी कामगार, शेतकरी आणि दलित वर्गाला संयुक्त महाराष्ट्राच्या लढ्यात सक्रियपणे सहभागी केले. त्यांनी हा लढा केवळ भाषिक अस्मितेपुरता मर्यादित न ठेवता, त्यात सामाजिक न्याय आणि आर्थिक विषमतेविरोधातील संघर्षाची जोड दिली.
४.) ‘द सोशालिस्ट’ वृत्तपत्राची सुरुवात त्यांनी ‘द सोशालिस्ट’ हे वर्तमानपत्र देखील सुरु केले, ज्यातून त्यांनी संयुक्त महाराष्ट्राच्या बाजूने जनमत तयार करण्याचे काम केले. थोडक्यात, अण्णाभाऊ साठे यांनी आपल्या शाहिरी, लोकनाट्ये आणि लेखनातून संयुक्त महाराष्ट्राची चळवळ सामान्य जनतेपर्यंत पोहोचवली, त्यांना या लढ्यात सहभागी होण्यासाठी प्रेरणा दिली आणि एका मोठ्या लोकचळवळीत त्याचे रूपांतर केले. त्यांचे योगदान हे महाराष्ट्राच्या निर्मितीतील एक महत्त्वाचा आणि अविस्मरणीय भाग आहे.
एनवढं सगळं योगदान असताना मात्र साहित्यरत्न लोकशाहीर डॉ अण्णाभाऊ साठे यांना भारतरत्न पुरस्कारापासून हे सरकार वंचित का ठेवत आहे.
